Hoà ng Diệu

Từ điển Tiếng Việt (Vietnamese Dictionary)

(Mậu tí 1828 - Nhâm ngo 1882)

Chí sĩ yêu nước, tự Quang Viễn, hiệu Tĩnh Trai, quê làng Xuân �ài, huyện Diên Phước, tỉnh Quảng Nam (nay tuộc huyện �iện Bàn, tỉnh Quảng Nam). Trước vốn tên Hoàng Kim Tích, sau mới đổi là Hoàng Diệu. Ông sinh ngày 10 tháng2 năm Mậu tí 1828, đỗ cử nhân khoa Mậu thân 1848 và phó bảng khoa Quý sửu 1853, lúc 25 tuổi

Sơ bổ Tri huyện Tuy Phước (Bình �ịnh), rồi thăng Tri phủ Tuy Viễn cũng trong tỉnh Bình �ịnh. Sau đó ông phải giáng, đổi v� Tri huyện Hương Trà, tỉnh Thừa Thiên. ít lâu thăng Tri phủ Lạng Giang (Bắc Giang), án sát Nam �ịnh, rồi Bố chính Bắc Ninh. Ông nổi tiếng công minh và thanh liêm. Suốt 30 năm làm quan nhi�u nơi, cảnh nhà vẫn thanh bạch, nghèo túng

�ến năm �inh sửu 1877, ông v� Huế làm Tham tri bộ Hình, qua Tham tri bộ Lại, coi viện �ô sát và dự vào viện Cơ mật. Năm sau, làm Tuần vũ Quảng Nam, rồi làm Tổng đốc An Tịnh. Chẳng bao lâu ông được tri�u đình ủy nhiệm chức Phó toàn quy�n �ại thần để hiệp thương với sứ bộ Y Pha Nho (Tây Ban Nha)

Canh thìn 1880, ông làm Tổng đốc Hà Ninh, lãnh chức hàm Thượng thư bộ Binh, gồm coi cả việc thương chính

�ầu năm Nhâm ng� 1882, đại tá Pháp Henri Rivière đem quân ra cướp mi�n Bắc, lấy cớ bảo vệ sinh mạng và tài sản Pháp ki�u. Ông bất bình, chuẩn bị đ� phòng và sẵn sàng đối phó m�i bất trắc, đột biến do quân Pháp âm mưu gây ra

Quả nhiên, lúc 5 gi� ngày 8 tháng 3 Nhâm ng� (25 tháng 4 -1882) H. Rivière sai thông dịch viên tên Phong đưa tối hậu thơ, yêu sách 3 đi�u:

- Phá các tạo tác phòng thủ trong thành

- Giải giới binh lính

- �úng 8 gi� các vị tổng đốc tuần phủ, bố chính, án sát và chánh, phó lãnh binh phải thân đến trình diện tại dinh đại tá. Sau đó, quân Pháp sẽ vào thành kiểm kê. Xong sẽ giao trả thành lại. Ông tiếp tối hậu thư, phẫn uất sai Tôn Thất Bá đi đi�u đình. Nhưng không đợi trả l�i, lúc 8 gi� 15 Rivière tấn công với số quân 450 ngư�i và một ít thân binh, có 4 tàu chiến yểm trợ: La Fanfare, La Massue, La Hache, La Surprise (tàu này không kịp tới, vì mắc cạn d�c đư�ng Hải Phòng đi Hà Nội)

Trước hoả lực của quân cướp nước, Hoàng Diệu quyết liệt đối phó. Ông chỉ huy quân sĩ chống cự ở cửa Bắc. Trong khi ấy Tôn Thất Bá chạy trốn vào làng M�c (Nhân Mục) ở phía �ông Nam Hà Nội theo giặc

Một lát sau, kho thuốc súng trong thành nổ, do Pháp thuê Việt gian đốt (có sách nói là Tôn Thất Bá đã làm nội tuyến cho địch)

Bố chính Nguyễn Văn Tuyển, �� đốc Lê Văn Trinh và các lãnh binh b� thành chạy, còn Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng trốn trong hành cung

Một mình Hoàng Diệu vào hành cung, thảo t� di biểu, rồi ra trước Võ miếu dùng khăn bịt đầu thắt cổ tự tử, hưởng dương 50 tuổi. Sĩ tử Hà thành điếu ông

Hoàng Hữu Xứng, Võ Tr�ng Bình, Trần �ình Túc đ�u có thơ, liễn cảm niệm ông và ngậm ngùi thân phận h�. (X. Hoàng Hữu Xứng, Trần �ình Túc,Võ Tr�ng Bình)